بررسی نظام حمایتی مشمولان قانون اشعه

دکترحمیدرضا پرتو

درج شده در نشریه سپهر عدالت شماره سوم  دوره جدید 
چکیده
باتوجه به گسترش روزافزون کاربرد اشعه (‌پرتوها) در امور مختلف و ضرورت حفاظت کارکنان، مردم، نسل‌های آینده و محیط در برابر اثرات زیان‌آور ‌اشعه، قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب سال 1368 و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب سال 1369 به تصویب رسید. یکی از مبانی قانون‌گذاری در این حوزه حمایت از کارکنان سازمان انرژی اتمی ایران و مراکز درمانی است که با اشعه سروکار دارند. ناگفته پیداست این افراد در معرض تأثیر امواج زیان‌باری هستند. براین‌اساس برخی مقررات حمایتی درباره ساعت کار، سال‌های حق بیمه، شرایط بازنشستگی و... وضع شده که مطالعه آن، موضوع این نوشته می‌باشد. خاص‌بودن مقررات حاکم در کنار ناشناخته ماندن حوزه حقوق کار و تأمین اجتماعی، موجب طرح دعاوی متعددی در مراجع مربوط، به‌ویژه دیوان عدالت اداری شده است. در این نوشته تلاش می‌شود موضوعات و مقررات حاکم با دید عملی بررسی شود؛ به‌نحوی که مطالعه آن در یافتن قانون حاکم بر موضوع و صدور حکم قانونی مفید باشد.
واژگان کلیدی: قانون حفاظت در برابر اشعه. پرتوکاران. تأمین اجتماعی. بازنشستگی. حمایت.
الف: کلیات
1-اشخاص مشمول حمایت
اشخاصی که با منبع مولد اشعه کار می‌کنند، مشمول مقررات حمایتی هستند. منابع مولد اشعه، به مواد پرتوزا (‌رادیواکتیو) اعم از طبیعی یا مصنوعی یا مواد و اشیاء حاوی آن و حتی دستگاه‌ها و تأسیسات مولد اشعه‌ اطلاق می‌گردد. بر این مبنا شاغلان در سازمان انرژی اتمی ایران و مراکز پزشکی که با اشعه کار دارند، مشمول مقررات حمایتی هستند. مقصود از مراکز پزشکی، مراکز پرتودرمانی، پزشکی هسته‌ای، مراکز بزرگ رادیولوژی، مراکز هسته‌ای، دانشگاه‌ها و ... است.
مطابق بندهای 6 به بعد ماده 1 آیین‌نامه اجرایی سال 1369، پرتوکار به شخص حقیقی اطلاق می‌گردد که با منابع مواد اشعه به‌طور فیزیکی در ارتباط باشد که شامل پرتوکاران گروه (الف) و گروه (ب) می‌گردد. مبنای تقسیم به (الف) و (ب) میزان خطرات ناشی از کار با اشعه است. به‌علاوه کارِ مستمر با اشعه یک معیار تعیین‌کننده است.
2-دامنه حاکمیت مقررات مربوط
مطابق ماده 3 قانون، مقررات آن شامل تمامی امور مربوط به حفاظت در برابر اشعه در سطح کشور از جمله موارد زیر می‌باشد:
1- منابع مولد اشعه 2- کار با اشعه 3- احداث، تأسیس، راه‌اندازی، بهره‌برداری، ازکاراندازی و تصدی هر واحدی که در آن، کار با اشعه انجام شود. 4- هرگونه فعالیت مرتبط با منابع مولد اشعه شامل واردات و صادرات، ترخیص، توزیع، تهیه، تولید، ساخت، تملک، تحصیل، اکتشاف،‌ استخراج، حمل‌و‌نقل، معاملات، پیمانکاری، نقل‌وانتقال، کاربرد یا پس‌مانداری. 5-حفاظت کارکنان، مردم و نسل‌های آینده به‌طورکلی و محیط در برابر اثرهای زیان‌آور اشعه.
به‌علاوه مطابق ماده 21 قانون، دستگاه‌های عمومی و اجرایی و انتظامی مکلف به رعایت قانون سال 1368 و آیین‌نامه سال 1369 هستند.
ب: مقررات حمایتی مربوط به ساعت کار و معاینات پزشکی
1-لزوم انجام آزمایش پزشکی به هزینه دارنده پروانه (کارفرما): مطابق مواد 15 و 16 آیین‌نامه سال 1369 کارفرما مکلف است در فواصل زمانی مشخص و به هزینه خود، از کارگرانِ پرتوکار، آزمایش‌ها و معاینه‌های پزشکی به‌عمل آورد.
2-پرداخت بیشتر حقوق و مزایا: مطابق ماده 22 آیین‌نامه اجرایی سال 1369 درباره حقوق و پرداختی‌های پرتوکاران نیز مقررات حمایتی پیش‌بینی شده است. فوق‌العاده کار با اشعه، می‌تواند تا 50درصد حقوق و مزایا باشد.
3-کاهش ساعت کار هفتگی: مطابق ماده 20 قانون سال 1368 درباره پرتوکاران تا میزان 25درصد ساعت کار مقرر برای سایر کارکنان، کاهش ساعت کار هفتگی درنظر گفته شده است.
4-افزایش مدت مرخصی سالیانه: مطابق بند 2 ماده 20 مورد مطالعه، درباره پرتوکاران، یک ماه در سال به عنوان مرخصی استحقاقی منظور شده است. این مدت علاوه بر یک ماه مرخصی استحقاقی سایر کارکنان است. البته میزان مرخصی بر اساس میزان اشعه‌ای که شخص با آن کار می‌کند، تعیین می‌گردد.
ج: مقررات حمایتی درباره شرایط بازنشستگی
1-مأخذ کسر حق بیمه برای مشمولان قانون اشعه: نظر به سختی شغل و خطرهایی که مشمولان این قانون را تهدید می‌کند، قانون‌گذار برخی از مزایا را برای آنها درنظر گرفته است که فوق‌العاده‌ی کار با اشعه یکی از آنهاست. درباره لزوم کسر حق بیمه از این فوق‌العاده اختلاف وجود داشت. ه.ع.د.ع.ا در دادنامه‌ی شماره 112 به تاریخ 6/4/1385 در این‌باره رفع اختلاف کرده است: «طبق ماده 20 قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب سال 1368 به مستخدماني كه به‌طور مستمر به كار با اشعه اشتغال داشته باشند، مزايايي مانند پرداخت فوق‌العاده كار با اشعه تا 50% حقوق و مزاياي قانوني تجويز شده است. نظر به اينكه فوق‌العاده مزبور در برابر انجام كار مستمر با اشعه ايكس علي‌الاصول با عنايت به ماهيت و طبيعت كار مزبور و صعوبت آن همانند فوق‌العاده شغل محسوب و از مصاديق مزاياي مستمر و مشمول پرداخت كسور بازنشستگي است...».
2-بازنشستگی پیش از موعد مشمولان قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب سال 1368: قانون‌گذار با علم به تأثیر مخرب اشعه بر سلامت جسمی و روحی شاغلان به مشاغل مرتبط (به تعبیر قانون، پرتوکار)،  مزایایی برای این دسته از بیمه‌شدگان پیش‌بینی نموده است که عمده آن در قانون حفاظت در برابر اشعه آمده است. این مزایا شامل مرخصی بیشتر، مزد و حقوق بیشتر و ... می‌باشد. مطابق ماده 20 آيين‌نامه اجرايى قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب 2/2/1369 و اصلاحيه 15/7/1386، «احتساب سوابق كار با اشعه جهت بازخريد، بازنشستگى، ازكارافتادگى و تعيين حقوق وظيفه به‌شرح زير مى‌باشد:
الف) كاركنان با پرتو گروه (الف) برای هرسال خدمت، يك سال افزايش خدمت مورد قبول تا سقف ده سال.
ب) كاركنان با پرتو گروه (ب) برای هرسال خدمت، 6 ماه افزايش خدمت مورد قبول تا سقف پنج سال.

در این‌باره باید توجه داشت سال‌های ارفاقی، هم در اصل بازنشستگی و هم در میزان حقوق بازنشستگی مؤثر است. از این‌رو پرتوکاران گروه (الف) می‌توانند با داشتن حداقل 20 سال سابقه کار و بدون لحاظ شرط سنی بازنشسته شوند. این شرط درباره پرتوکاران گروه (ب) حداقل 25 سال است.
رویه صندوق تأمین اجتماعی در پرتو قانون حفاظت در برابر اشعه، و مقررات داخلی صدور حکم بازنشستگی در صورت وجود شرایط ماده 76 قانون تأمین اجتماعی بود؛ تا اینکه دادنامه شماره 513 هیأت عمومی دیوان عدالت اداری در تاریخ 28/8/1391 به شرح ذیل صادر شد:
« نظر به اینکه قانون‌گذار در بند ۳ ماده ۲۰ قانون حفاظت در برابر اشعه مصوب سال ۱۳۶۸، افزایش مدت خدمت مورد قبول تا یک سال برای هرسال کار با اشعه و تا سقف ۱۰ سال را منحصراً از نظر بازخرید، بازنشستگی، ازکارافتادگی و تعیین حقوق وظیفه برای افرادی که به‌طور مستمر به کار با اشعه اشتغال داشته باشند، بر مبنای مقدار و شرایط بالقوه پرتودهی محیط کار، قابل احتساب دانسته است و در این قانون شرط سنی در جهت بازنشستگی پیش‌بینی نشده، بنابراین بند ۵ بخش‌نامه شماره ۵۲ مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی که بازنشستگی اشخاص را با لحاظ بند ۳ ماده ۲۰ قانون حفاظت در برابر اشعه به رعایـت حداقل شرط سنی مـندرج در تبصره‌های ماده ۷۶ قانون تأمین اجتماعی  مقیـد کرده، مغایر حکم قانون‌گذار به شرح پیش گفته است و به استناد بند یک ماده ۱۹ و ماده ۴۲ قانون دیوان عدالت اداری حکم به ابطال آن صادر و اعلام می‌شود.»
دادنامه صادره از لحاظ حقوقی و عملی واجد ایرادات بسیار است. زیرا قانون‌گذار در مقررات مربوط به حمایت از پرتوکاران به هیچ‌وجه در مقام نسخ یا اصلاح جزئی مقررات عام قانون تأمین اجتماعی درباره بازنشستگی نبوده است. بلکه تنها پاره‌ای از حمایت‌ها مانند احتساب هرسال سابقه به عنوان 2 سال و یک‌سال‌و‌نیم (با لحاظ سقف 10 و 5 سال) را در نظر داشته است. طبیعتاً مقررات مربوط به پرتوکاران می‌بایست با لحاظ سایر مقررات حوزه تأمین اجتماعی ازجمله ماده 76 قانون تأمین اجتماعی تفسیر گردد. تا قبل از صدور دادنامه شماره 513، صدور حکم بازنشستگی پرتوکاران (با لحاظ سال‌های ارفاقی موضوع قانون حفاظت در برابر اشعه) با رعایت مقررات ماده 76 قانون تأمین اجتماعی صورت می‌پذیرفت. اینک با حذف شرط سنی مقرر در بند ۵ بخش‌نامه شماره ۵۲، مستمری‌های سازمان تأمین اجتماعی، صدور حکم بازنشستگی پرتوکاران گروه (الف) تنها با 10 سال سابقه پرتوکاری و با هر میزان سن، امکان‌پذیر است. زیرا 10 سال سابقه پرتوکاری در گروه (الف) 20 سال محاسبه می‌شود. در نتیجه مطابق دادنامه شماره ،513 ممکن است شخصی در 30 سالگی بازنشسته شود. از این‌رو اصلاح دادنامه مزبور به‌منظور مطابقت با سایر مقررات ضروری می‌باشد.
لازم به ذکر است رژیم حقوقی حاکم بر تأمین اجتماعیِ پرتوکاران (صرف‌نظر از صندوق بیمه‌ای) یکسان است.
د: مقررات کیفری
در مواد 18 و 19 قانون سال 1368، قانون‌گذار مقررات کیفری مفصلی به‌منظور حمایت از پرتوکاران وضع کرده است. براین مبنا اعمال ذیل جرم محسوب می‌شود: 1- استفاده‌نکردن از وسایل حفاظتی از سوی پرتوکاران 2- بهکارگیری افراد، بدون انجام آزمایش و معاینات پزشکی 3- بهکارگیری افراد غیرمجاز در مشاغل مربوط 4- کوتاهی در اعلام موارد تخلف به مقامات و مراجع قانونی 5- راهاندازی یا استفاده از منابع مولد اشعه بدون مجوز قانونی و ... .