سید محمد رضا جلالی نائینی

به قلم پروفسور سید حسن امین

۱-یک قرن زندگی در یک نگاه کوتاه

استاد دکتر سید محمد رضا جلالی نائینی،حقوقدان،پژوهشگر تاریخ ادیان، محقق،مترجم،روزنامه‏نگار،سیاستمدار و خلاصه یکی از شخصیت‏های ملی‏ و تأثیرگذار ایران در صد ساله‏ی اخیر در یازدهم فروردین 1389 قفس تن را شکست و به رفیق اعلی پیوست.

جلالی نائینی،از رجال خوشنام و خدوم فرهنگی،مطبوعاتی،اجتماعی و سیاسی ایران بود که هفتاد و چند سال از نود و چند سال عمر پربار خود را به‏ خدمت به هم‏وطنان خود موفق بود.جلالی نائینی به سال 1293 در نایین‏ اصفهان متولد شد.دوره‏ی تحصیلات ابتدایی را در نائین،دوره‏ی اول متوسطه‏ را در اصفهان و دوره‏ی دوم دبیرستان را در مدرسه دار الفنون تهران گذرانید. در 1313 وارد دانشکده‏ی حقوق دانشگاه تهران شد.پس از فراغت از تحصیل‏ در 1316 به سربازی رفت و با مرحومان دکتر غلامحسین صدیقی و نصرت الله‏ امینی هم اطاق شد.در 1318 به سمت قاضی دادگستری به استخدام دولت‏ درآمد.پس از سه سال قضاوت در پی اشغال ایران به دست متفققین در شهریور 1320 از خدمت قضایی استعفا داد و در 1321 پروانه‏ی وکالت دادگستری اخذ کرد و از آن پس ضمن اشتغال به حرفه‏ی وکالت،به روزنامه‏نگاری توأم با کسب فیض از محضر دانشمندان و تکمیل دانش و بینش و اندک‏اندک تألیف و تصنیف و خدمات علمی روی آورد.

در کارنامه‏ی بلند و پربار جلالی نائینی، برگ‏های درخشان فراوان است.از جمله:

الف.یکی از خدمات جلالی نائینی، پژوهش‏های او در زمینه‏ی تاریخ ادیان،عرفان‏ تطبیقی و هندشناسی بود.سفرهای علمی‏اش به‏ هند آموزش زبان سانسکریت،چاپ کتاب‏های‏ متعدد و ایجاد ارتباط علمی و فرهنگی میان ایران‏ و هند در بالاترین سطوح،از جمله جواهر لعل‏ نهرو،ابو الکلام آزاد و ایندیرا گاندی و دکتر تاراچند با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه بنارس‏ محصول این تلاش است.

ب.برگ زرین دیگر کارنامه‏ی جلالی نائینی، مبارزه‏ی سیاسی و روزنامه‏نگاری‏ست.او آخرین‏ عضو بازمانده از مؤسسان اولیه‏ی جبهه‏ی ملی در 1328 به رهبری زنده یاد دکتر محمد مصدق بود، هرچند آن جبهه را پس از دکتر مصدق،قبول‏ نداشت.از جهت خدمات مطبوعاتی نیز،وی‏ نخست،مدیر مسئول روزنامه‏ی کشور(همسو با سید ضیاء الدین طباطبایی)بود؛به طوری که‏ بعضی سرمقاله‏های آن به قلم سید ضیاء بود.خود جلالی نائینی مکرر می‏گفت که سید ضیاء و دکتر مصدق هر دو ایران‏پرست بودند،اما شیوه و روشی‏ که برای خدمت به ایران انتخاب کرده بودند،با هم‏ مخالف بود.رحیم زهتاب فرد نیز به من می‏گفت‏ که با پادرمیانی او و به دستور سید ضیاء شرکت‏ مهین تور همه روزه یکصد عدد روزنامه‏ی کشور را از تهران به تبریز می‏فرستاده است.با این همه، همین که در پی تحصّن در دربار،دکتر مصدق‏ برای مبارزه با تقلب در انتخابات و در نهایت‏ ملی کردن صنعت نفت به میدان آمد،جلالی‏ نائینی آگاهنانه به خدمت جنبش ملی درآمد و سردبیر روزنامه‏ی باختر امروز به مدیریت‏ پسر خاله‏اش دکتر حسین فاطمی(شهید نهضت‏ ملی کردن صنعت نفت و وزیر امور خارجه‏ی دولت‏ دکتر مصدق)شد.

ج.جلالی نائینی از جهت مشارکت در نهادهای مدنی و تشکل‏های اجتماعی در استقلال کانون وکلا مؤثر بود و خود سال‏ها عضو هیات مدیره‏ی کانون وکلای دادگستری و از دوره‏ی شانزدهم‏ تا نوزدهم یعنی سه دوره رییس کانون وکلا بود.

وی داستانی از شکایت پرونده‏یی علیه محمد رضا شاه را که آن‏ را به عنوان«وکیل معاضدتی»به مرحوم سید حسن امامی(امام‏ جمعه)احاله داده بود،در مجله‏ی حافظ نوشته است.

د.جلالی نائینی هم‏چنین در آخرین دوره‏ی مجلس سنا،سناتور انتخابی شد؛اما در مجلس سنا از پنجم شهریور 1357 که جعفر شریف امامی با اختیارات کامل به نخست‏وزیری رسید و متعاقب آن‏ در ششم شهریور در انتخابات مجلس سنا،دکتر محمد سجادی‏ (نایب رییس اول سنا)به ریاست مجلس سنا انتخاب شد، مخصوصا پس از کشتار مردم در روز 17 شهریور 1357(-جمعه‏ سیاه)در میدان ژاله،در جهت منافع ملی و حقوق شهروندان علیه‏ دولت وقت سخنرانی کرد و خواستار بازگشت به قانون اساسی و حفظ استقلال قوه‏ی قضائیه شد.عاقبت هم در روز سوم بهمن‏ مکان:کانون وکلای دادگستری مرکز-زمان:19 فروردین 1389

1357 به عنون اعتراض رسمی از سناتوری استعفا داد.هنگامی که‏ اولین نطق آتشین او علیه رژیم در مجلس سنا در مطبوعات وقت‏ بازتاب یافت،یحیی سمیعیان معروف به یحیی ریحان(1275- 1363)از شاعران و روزنامه‏نگاران قدیمی،این غزل را در وصف او سرود:

 

(ماهنامه حافظ،ش 66،بهمن 1388،ص 12)

هنگامی که جلالی نائینی در نطق خود در مجلس سنا گفت که: «جلو ترک تازی‏های ساواک را بگیرید!»،تهدیدهایی از جانب دربار علیه او صورت گرفت و از جمله سرلشکر ایرج مطبوعی،پیغام‏های‏ تند به او رساند ولی جلال نائینی مردانه بر مواضع خود ایستادگی کرد و گفت:«اگر بخواهید مرا در همین ساختمان مجلس سنا همین الان دستگیر کنید و به زندان ببرید،من آماده‏ام.»

هـ.جلالی نائینی خاطرات خود را از غائله‏ی آذربایجان و دخالت‏ شوروی در آن در 1324،جنبش ملی کردن صنعت نفت و تأسیس‏ جبهه‏ی ملی اول در 1328،حمله به دفتر روزنامه‏ی باختر امروز در کودتای 28 مرداد 1332،مکاتبات خود با مصدق،فعالیت‏هایش‏ برای نجات جان دکتر حسین فاطمی از خطر اعدام،مراجعاتش به‏ مهندس مهدی بازرگان برای انتقال بدون خونریزی قدرت در بهمن‏ 1357 و چندین خاطره‏ی ارزشمند مشابه را طیّ ده‏ها مقاله در ماهنامه‏ی حافظ نوشته است.با این همه،وی پس از پیروزی‏ انقلاب 1357 همانند بسیاری دیگر از رجال کشور که در رژیم‏ سابق،مقامات مهمی را قبول کرده بودند،مدتی گرفتار و محبوس‏ بود.اما به دلیل سلامت نفس و خدمات فرهنگی‏اش سرانجام آزاد شد و سی سال دیگر با عزت زیست.

<h5 align="right">2-تألیفات و آثار قلمی دکتر جلالی نائینی</h5>

از استاد دکتر جلالی نائینی ده‏ها مقاله در مجله‏های معتبر ادبی‏ ایران از جمله:یغما،وحید،گوهر،کلک،کیهان فرهنگی، بخارا و حافظ چاپ شده است.وی هم‏چنین سخنرانی‏های‏ متعددی در کنگره‏ها و همایش‏های داخلی و خارجی از جمله در کنگره‏ی تحقیقات ایران‏شناسی در سال‏های 1352 و 1354، انجمن ادبی ایران و دیگر انجمن‏های ادبی تهران ایراد کرده و در یادنامه‏های بزرگانی چون ابوریحان بیرونی،خیام نیشابوری،دکتر جعفر شهیدی،محیط طباطبایی،دکتر محمود افشار،ابوالحسن‏ ورزی و دیگران قلم زده است.یکی دیگر از کارهای او چاپ سه‏ نسخه از دیوان حافظ بود که اولی با همکاری نذیر احمد از استادان‏ پارسی‏دان شبه قاره و دومی به همراهی دکتر نورانی وصال(نوه‏ی‏ وصال شیرازی)بود که به دنبال آن ده‏ها مقاله و مصاحبه درباره‏ی‏ ذهن و زبان حافظ از او به چاپ رسید.

آثار مکتوب جلالی نائینی که بیشتر در زمینه‏ی هندشناسی، قرآن‏پژوهی،تاریخ ادیان و ادبیات است،بسیارند از جمله:

1-«تاریخ جمع قرآن کریم»با مقدمه‏ی دکتر احمد مهدوی‏ دامغانی

2-کتاب توضیح الملل،ترجمه‏ی فارسی ملل و نحل شهرستانی

3-سه نسخه تصحیح شده دیوان حافظ یکی با همکاری دکتر نذیر احمد دیگری با همکاری دکتر نورانی وصال و سوم به‏ استقلال

4-تصحیح و چاپ تفسیر مواهب علیه ملا حسین کاشفی واعظ سبزواری

5-«اوپانیشادها»موسوم به سرّ اکبر،ترجمه‏ی محمد داراشکوه،با همکاری دکتر تاراچند

6-«پنچاکیانه یا پنج تنتره(کلیله و دمنه)»،تصحیح و تحقیق‏ با همکاری دکتر تاراچند و دکتر عابدی

7-«گزیده سروده‏های ریگ‏ودا»ترجمه و تحقیق و نگارش

8-«مهابهارت»ترجمه‏ی فارسی نقیبخان در چهار جلد،با همکاری دکتر شوکلا

9-«پارسی پرکاش»(فرهنگ مختصر سانسکریت به فارسی) تألیف کریشنا داس

10-«جوگ باشت»در فلسفه و عرفان هند،ترجمه نظام پانیپتی

11-«لغات سانسکریت در کتاب ماللهند بیرونی»،با مقدمه‏ی‏ دکتر تاراچند،چاپ شورای عالی فرهنگ و هنر

12-«مجمع البحرین»(دریای دو اندیشه‏ی هند و ایرانی) تألیف محمد داراشکوه فرزند شاه جهان

13-«هند در یک نگاه»مشتمل بر تاریخ و ادبیات و مکتب‏های‏ فلسفی هند

14-«طریقه‏ی گرونانک و پیدایی آیین سیک»

15-«منتخاب آثار داراشکوه»

16-«شرح حال جواهر لعل نهرو»

17-«فرهنگ سانسکریت به فارسی»در دو جلد،از انتشارات‏ پژوهشگاه علوم انسانی

18-ثنویان در عهد باستان

19-ترجمه‏ی«کتاب الاصنام»(تنکیس الاصنام)،تاریخ‏ پرستش عرب پیش از اسلام،تألیف ابومنذر هشام بن محمد کلبی

20-تصحیح و چاپ سکینه الاولیاء

<h5 align="right">3-مجالس بزرگداشت جلالی نائینی</h5>

استاد دکتر جلالی نائینی در قطعه‏ی ناموران بهشت زهرا در کنار مشاهیری چون دکتر سید احمد سیادتی،دکتر محمد خوانساری، دکتر سیف الله وحیدنیا دفن شد.مجلس ترحیم باشکوه او که از سوی خانواده‏اش روز سه شنبه 17 فروردین 1389 در مسجد الرضا برگزار شد،شاهد حضور انبوهی از بزرگان و نشانه‏ی محبوبیت آن‏ زنده نام بود.در این مجلس حجت الاسلام و المسلمین حیدزاده‏ (واعظ)سخنرانی کردند.

هم‏چنین در روز پنجشنبه 19 فروردین 1389 مجلس‏ بزرگداشت دیگری از طرف هیئت مدیره‏ی کانون وکلای مرکز در سالن اجتماعات کانون وکلا در تهران برگزار شد که در آن آقایان‏ سید محمد جندقی کرمانی‏پور(رییس کانون)،جهانگیر امیر حسینی(عضو هیات مدیره‏ی کانون وکلا در ادوار ریاست‏ مرحوم دکتر جلالی نائینی)،حسن رستگار(وکیل پایه‏ی یکم‏ دادگستری)،این بنده سید حسن امین و در خاتمه حجت الاسلام‏ و المسلمین حق‏پناه(واعظ و وکیل دادگستری)سخنرانی کردند.

سومین جلسه‏ی بزرگداشت او روز شنبه 21 فروردین 1389 در انجمن ادبی ایران در محل دایرة المعارف ایران‏شناسی با حضور استادان،نویسندگان،روزنامه‏نگاران،شاعران و هنرمندان برگزار گردید که آقایان دکتر جهانگیر امیر حسینی و دکتر محمد اشتری‏ (وکلای دادگستری)در آن سخن گفتند.

چهارمین نشستی که در آن تجلیلی از دکتر جلالی نائینی به‏ عمل آمد،روز سه شنبه 24 فروردین 1389 در انجمن بهار خاقانی‏ به مدیریت سرهنگ هوشنگ وزیری فراهانی در تالار بزرگ خانه‏ی‏ هنرمندان برگزار شد که به دلیل سابقه‏ی سخنرانی مرحوم دکتر جلالی نائینی درمجلس بزرگداشت من و پدرم در انجمن مزبور، صاحب این قلم دوباره طیّ سخنرانی مبسوطی با حضور تعداد قابل‏ توجهی از استادان،نویسندگان،شاعران،هنرمندان و هنر دوستان‏ بیشتر به جنبه‏ی خدمات مطبوعاتی و فرهنگی آن مرحوم پرداختم. این نیز شعری‏ست که در سوگ او ساخته‏ام:

(نقل از:روزنامه‏ی اطلاعات،دوشنبه 16 فروردین 1389،ص 15)

و پایگاه مجلات تخصصی