پیرامون اخلاق حرفه ای

ابراهیم یوسفی محله - وکیل دادگستری
 مقدمه :
موضوع اخلاق و بحث های مربوط به آن از قدمت طولانی برخورداراست . هر چند ادعای طرح بحث های نو در این مقال کمی دشوار می باشد لیکن باید پذیرفت که اخلاق مفهومی اساسی و اجتماعی است که بحث درخصوص آن بی انتهاست . اخلاق زیربنای اساسی جامعه مدنی و سنگ زیرین تمدن های بشری را تشکیل می دهد و طبعاً این امر شامل حرفه های مختلف نیز می گردد و در واقع اخلاق در سیر تکوین و استمرار مشاغل نقش اساسی را ایفاء نموده است .
اخلاق حرفه ای درعین ارتباط با اخلاق و وجود اهداف و مشترکات با آن دارای تعاریف و اهداف مستقل و متمایزی است به گونه ای که در عصر حاضر خود را به سمت قواعد حقوقی نزدیکتر نموده است . در مختصر نوشته حاضر برآنیم که با ارائه تعاریف و مفاهیم اخلاق حرفه ای ، رابطه آن را با علم اخلاق و حقوق  مشخص نمائیم .بیان مبانی و منابع اخلاق حرفه ای و ضرورت های شناسایی اخلاق حرفه ای از طریق تدوین و ارائه آموزش های دانشگاهی و ضمن انجام حرفه، محورهای اساسی این مقاله را تشکیل می دهند. امید است که زوایایی از بحث نو اخلاق حرفه ای را طرح نموده باشیم . بدیهی است که  در چنین مسایلی کارهای ارائه شده عاری از هرگونه عیب و ایراد نباشد .   

 تعاریف و مفاهیم :

1- تعریف لغوی و اصطلاحی :

هرچند که می توان سوابقی را از اخلاق حرفه ای به معنای سنتی آن در تاریخ کشورمان در عرصه های طب و سیاست پیدا کرد اما بی گمان اصطلاح لغوی « اخلاق حرفه ای»  با مفاهیم مدرن آن چندی نیست که در افواه
و نوشته ها ملاحظه می گردد و به نظر می رسد ترجمه ای از اصطلاح خارجی آن بوده باشد .
در زبان های فرانسوی و انگلیسی اصطلاح Deontologie   یا  Deontology به طور متداول برای بیان اخلاق
حرفه ای به کار برده می شوندکه ریشه ای یونانی را دارند .deon  کلمه ای یونانی است و به معنای « آنچه که باید انجام داد » می باشد .  logos  نیز به معنای« شناخت» می باشد . حاصل آنکه معنای لغوی این اصطلاح « شناخت آنچه که شخص بایدانجام دهد » می باشد .
در فرهنگ فلسفی« لالاند » ذکر گردیده که این اصطلاح اولین بار به وسیله « بنتام » در کتابی از وی در سال 1834 میلادی به نام " Deontology or the Science of Morality " به کار رفته است و ظاهراً تا سال 1874 میلادی نیز هنوز مورد پذیرش آکادمی فرانسه نبوده است .1
در تاریخ حقوق موضوعه فرانسه نیز از پرفسور " Portes"رئیس کانون ملی پزشکان فرانسه در به کارگیری آن در اولین مجموعه اخلاق حرفه ای این کشور در سال 1946 میلادی نامبرده می شود .
می توان در تعریف این اصطلاح ، اخلاق حرفه ای را مجموعه هنجارهای مثبت و منفی ( باید و نباید ) دانست که برانجام حرفه حاکمیت دارند و وظایف و تکالیف صاحبان مشاغل را در ارتباط با خود و دیگران تعریف می نمایند .
مفهوم اخلاق حرفه ای با دو مفهوم دیگر نیز در ارتباط مستمر می باشد و لازم است که روابط این دو تعریف و نقاط اشتراک و افتراق آنها مشخص گردد .

 2-  اخلاق حرفه ای در رابطه با دیگر مفاهیم :

1-2- اخلاق حرفه ای و اخلاق :

بدون لحاظ مفاهیم لغوی و منشاء تاریخی ، اصطلاحات " Moral "  " Ethics "  و " Deontologie "  اصطلاحاتی هستند که به جهت کثرت موارد استعمال به جای همدیگر به کار برده می شوند که این حاکی از وجود عناصر مشترک در موارد استعمال می باشد . عرفی بودن اخلاق حرفه ای به مدت طولانی از زمانهای گذشته نیز موجبات نزدیکی و ارتباط آن با اخلاق بوده است .
در حال حاضر اگر بخواهیم به طور شماتیک اخلاق حرفه ای را در نظربگیریم، با توجه به ارتباط آن با اخلاق و عرف و گرایش کنونی به سمت حقوق می توان اخلاق حرفه ای را در مرکز سه گانه ای مرکب از اخلاق ، حقوق و عرف قرار داد . 2
به هر حال از منظرعلم اخلاق می توان اخلاق حرفه ای را در چهارچوب « اخلاق دستوری » یا « اخلاق هنجاری » قرارداد ودر اوضاع و احوال خاص و تطبیق اصول اخلاقی برموارد خاص انواعی از اخلاق هنجاری خاص چون اخلاق تجاری ، پزشکی ، تعلیم و تعلم ، محیط زیست، قضایی و سیاسی و غیره را تحت عنوان اخلاق عملی یا کاربردی پدید آورد .3

اما به نظرمی رسد که اخلاق و اخلاق حرفه ای درعین حالی که اهداف و وجوه مشترکی را دارا هستند، اختلافاتی را هم دارند . قانون مندی و تنظیم رفتارها در جهت تضمین روابط موزون و هماهنگ بین افراد از جمله اشتراکات آن دو می باشد .
با این تفاوت که اخلاق حرفه ای فراخوان افراد حرفه ای به تعهدات وظایف صنفی آنها می باشد . مجموعه قواعدی است که یک نظام حرفه ای مقرر می کند و محدوده رفتارها را مشخص نموده و نقض آنها را با یک ضمانت اجرایی پاسخ
می دهد . اما اخلاق ،نظامی است که قواعد و ارزش های ناظر بر رفتارهای ما راراهبری می کند و درصدد رساندن افراد به ارزش های فراتر از تعهدات و وظایف آنهاست . اخلاق هدفی دارد که جهت آن توسعه توانایی های انسان در اتخاذ
تصمیم های مسئولانه است . لذا ملاحظه می شود که اخلاق حرفه ای خود را به حقوق و قواعد آن نزدیک ترنموده است .

2-2-  اخلاق حرفه ای و حقوق :

  هنوز برخی  افراد هستند که معتقدند اخلاق حرفه ای نوعی آداب شناسی حرفه ای است که متناسب با سن و تجربه افراد حرفه ای و در چهارچوب عادات زمانی، متفاوت می باشد. لذا منکروجود هرگونه ارتباطی بین اخلاق حرفه ای و حقوق می باشند. اما واقعیت آن است  ارتباط بین این دو مفهوم درحال حاضر به جایی رسیده که اخلاق حرفه ای شاخه ای از علم حقوق گردیده است .
درگذشته ، عادات و سنن نانوشته درمقابل متون حقوقی از اهمیت بیشتری برخوردار بودند اما درحال حاضر
سیر حرکتی اخلاق حرفه ای به سمت تدوین اصول و قواعد آن ، اتکاء به متون مدون ، لازم الاجراء بودن ، اتخاذ تصمیمات قضایی و انضباطی ، ایدۀ سوق اخلاق حرفه ای به سمت علم حقوق به عنوان شاخه ای ازآن را تقویت نموده و حامیان زیادی را به خود جلب نموده است .
یکی از نویسندگان حقوقی در اهمیت این نظام حقوقی تا جایی پیش رفته است که معتقد است« باید در حرفه وکالت تحولی ایجاد کرد که اگر نظام حرفه ای آن ( کانون وکلاء ) از بین رفت ، اخلاق حرفه ای جای آن را بگیرد و به عنوان یک نظام حقوقی وکلاء را اداره کند» . 4

 مبانی و منابع اخلاق حرفه ای :

در گذشته، اخلاق حرفه ای با تکیه برعرف و تجربیات حرفه ای درصدد انتقال اخلاق ناظر برحرفه به شاغلین
حرف درمقاطع زمانی و تجربی متفاوت بوده است و هر فرد صنفی بسته به تجربیات شخصی در طول سنوات حرفه ای خود با آن برخورد داشته است اما درحال حاضر نمی توان ازمبانی گذشته دور در جهت سازمان دهی اخلاق حرفه ای با توجه به اهداف مورد نظرسخن گفت. تصور نظام اخلاق حرفه ای بدون لحاظ وجود نظام های حرفه ای یا سازمان های حرفه ای ممکن  نمی باشد.
منظور از ایجاد نظام های حرفه ای در حقیقت سازمان دادن حرفه معین وایجاد نظم و انضباط بین صاحبان حرفه از طریق خود آنهاست . در حقوق ایران نمونه بارز این نظام ها ، کانون وکلای دادگستری ، نظام معماری و ساختمانی ، نظام پزشکی و .... می باشد  که جزء خدمات عمومی به شمار می روند و تنظیم اداره آنها به عهده سازمان هایی است که نظام حرفه ای یا صنفی گفته می شوند و قانونگزار برای تنظیم امور حرفه و صنف به آنهااختیارات قدرت عمومی رااعطاء نموده است . 5
یکی از جامعه شناسان بنام « ولنیسکی» در توضیح مراحل تدریجی تشکیل یک نظام حرفه ای مراحل زیر را نام برده است :

1- شروع و آغار یک فعالیت حرفه ای
2- ضرورت مستمر ایجاد یک تشکل حرفه ای
3- تشکیل یک تشکل حرفه ای
4- شناسایی حمایت های حقوقی
5- تدوین اخلاق حرفه ای

لذا ملاحظه می شود که نقطه پایان تشکیل واقعی یک نظام صنفی، تدوین اخلاق حرفه ای خاص آن نظام
حرفه ایست . برهمین مبناست که اصطلاح اخلاق حرفه ای توسط کسانی نیز به کاربرده می شود که به دنبال گریز از کنترل قدرت عمومی می باشند .
در بدو امر و در جستجوی منابع اخلاق حرفه ای باید به دنبال اخلاق ، عرف و تجربیات حرفه ای صاحبان تجربه بوده و بدین ترتیب به یکی از اهداف اخلاق حرفه ای که پیوند گذشته با حال و آینده است  تحقق بخشید و برمبنای
تاریخ ، هویت و گذشته هرصنفی در جهت ایجاد انسجام و هویت مشترک جمعی کوشش کرد . اما تصور یک وضعیت ایستایی از اخلاق حرفه ای با تکیه بر گذشته و قواعد منسوخ و به کارگیری آنها در خصوص رفتارهای نو و مطابق تحولات جدید تصوری بیهوده است چرا که اخلاق حرفه ای یک تعهد جاری ، پیوسته و مستمری است که به شخص حرفه ای این احساس را القاء می کند که بتواند به طور کامل درزندگی اجتماعی مشارکت کند واین امر مستلزم آنست که اخلاق حرفه ای با تطبیق رفتارها با نیازهای جدید و پاسخگویی به مسایل مطروحه بتواند ضمن حفظ ارزش ها و بالا بردن معیارهای حرفه ای ، اعتماد مشتریان را جلب نموده و درنهایت در مطالبه امتیازات و امکانات جدید موثر واقع شود . 7 لذا در شناسایی منابع اخلاق
حرفه ای به رویه های قضایی و انضباطی و نظریات افراد متخصص و درنهایت بزرگان هرحرفه توجه ویژه ای می گردد .

 شناسایی اخلاق حرفه ای :

یکی از تئوریسین های علم اقتصاد در توجیه دلایل قحطی معتقد است که قحطی نبود مواد غذایی نیست بلکه نبود امکانات توزیع مواد غذایی می باشد . عدم لحاظ قواعد اخلاق حرفه ای نیز بیشتر به عدم آگاهی و شناخت افراد از این قواعد برمی گردد لذا نقص در اخلاق حرفه ای لزوماً ناشی از فقد قواعد اخلاق حرفه ای نمی باشد بلکه به ابزارهای شناسایی آن نیز مربوط می شود . مقوله های آموزش و تدوین اخلاق حرفه ای مهمترین ابزارهای اجرایی در جهت شناسایی اخلاق حرفه ای به شمار می روند .

الف ) تدوین اخلاق حرفه ای در قالب کُدها ( Codification )

 کد گرایی و تدوین ضوابط اخلاق حرفه ای یکی از عناصر لازم درجهت شناخت و آگاهی از اخلاق حرفه ای می باشد . معمولاً حکومت و دولت نقشی در تدوین چنین نظاماتی ندارد و نظام حرفه ای هر حرفه در آن خصوص اقدام می نماید.
باید اذعان کرد که تهیه و تدوین و تصویب چنین مجموعه ای نیازمند یک همبستگی حرفه ایست و معمولاً موافقان و مخالفانی را هم دارا می باشد که برضرورت یا عدم ضرورت تدوین اخلاق حرفه ای دلایلی را اقامه می نمایند . 8

1- دلایل  موافقین تدوین :

1-1- از نظر جامعه شناسی، فایده تدوین یک مجموعه رفتاری حرفه ای در بطن یک گروه حرفه ای امر شناخته شده ایست و در نظام حرفه ای که فاقد چنین مجموعه ای است ، انسجام حرفه ای وجود ندارد و طبعاً فاقد یک وصف اساسی در جهت نامگذاری آن  به عنوان یک نظام حرفه ای می باشد . 9

2-1-  تدوین مجموعه اخلاق حرفه ای افراد را بی نیاز از جستجوی تجربه های حرفه ای درعرصه های رفتاری می نماید .
قابل ذکر آنکه ، یکی از مهمترین راه های آشنایی هرفرد صنفی با اخلاق حرفه ای، کسب تجارب شخصی در طول سالیان متمادی انجام فعالیت های حرفه ای می باشد . چه بسا صرف نظر از طول زمانی این روش سنتی ، هر فرد  صنفی عملاً بارها به لحاظ عدم آشنایی با اخلاق حرفه ای ، ضوابط و اصول آن را نقض نموده و به تدریج با آن آشنایی و الفت پیدا کرده است و نتیجه آن تبعات منفی است که این اقدامات عاید صنف ، مشتریان و خود فرد صنفی نموده است . تدوین اخلاق حرفه ای موجبات شناسایی فوری آنها را توسط اشخاص ذی نفع فراهم می آورد و جوانان شاغل نیز به تجارب سالیان متمادی حرفه و             میراث گذشته  دسترسی پیدا می کنند چرا که در دوران تحصیل و کارآموزی کمتر با چنین تجاربی برخورد می نمایند . 10
درحقیقت اخلاق حرفه ای پیوند میان سنت های گذشته و حال را فراهم آورده و در ایجاد هویت حرفه ای در جوانان موثرواقع می شود .
اخلاق حرفه ای از گذشته به مثابه مشعل راهنمایی است که به دست مارسیده تا با نور آن آینده را درخشان سازیم و نسل به نسل انتقال دهیم .
درعرصه فعالیت های بین المللی نیز فرد صنفی نیازمند شناخت ضوابط اخلاق حرفه ای کشورهای دیگری است که در آن یک فعالیت حرفه ای را انجام می دهد .
در حرفه وکالت ، وکلای خارجی که در حوزه قضایی و وکالتی یک کشور دیگر فعالیت می نمایند ملزم به رعایت نظامات اخلاق حرفه ای کشور محل فعالیت می باشند و بدیهی است که تدوین اخلاق حرفه ای این امکان را در دسترس آنها نیز قرار می دهد . 
                                                                       
3-1- یکی از مناقشات و مباحث در عرصه مسایل انضباطی لزوم یا عدم لزوم رعایت اصل « قانونی بودن جرایم و مجازات » است . به موجب این اصل دمکراتیک ، هیچ عملی جرم تلقی نمی شود و قابلیت مجازات ندارد مگر آنکه قبلاً توسط یک مرجع ذی صلاح قانونی به عنوان جرم تلقی شده و برآن مجازاتی مقرر شده باشد و تابعین آن بتوانند با اطلاع از آن ، رفتارهای خود را تنظیم نمایند . 11     
در عرصه مسایل انضباط حرفه ای این اعتقاد نزد حقوقدانان برجسته وجود دارد که اصل مذکور قابلیت اعمال و اجراء را ندارد و صرفا تشخیص نقض ضوابط و تطبیق مصادیق مطروحه با مراجع انضباطی است .12
بدون ورود در استدلال های این حقوق دانان می توان با تدوین ضوابط و مصادیق اخلاق حرفه ای خلاء این اصل دمکراتیک را در نظام های انضباطی کمتر احساس نمود چرا که اخلاق حرفه ای با دارا بودن معیارهای متعالی ناظر بر رفتارهای حرفه ای موجب کاهش تخلفات انضباطی می گردد  و در نتیجه می توان به گونه ای شاهد رعایت اصل قانونی بودن تخلفات و مجازات ها در عرصه صنفی بود .

4-1- طرفداران تدوین معتقدند که این امرموجب ایجاد یک وجدان مشترک اخلاقی می گردد که نتیجه آن حمایت از افراد صنفی خواهد بود و به آنها این اجاره را خواهد داد که از ارزش ها و اعتباراتشان نه تنها دررعایت و اجرای وظایف بلکه در مطالبه حقوقشان بهره مند گردند . 13                                                                                  

5-1-  تدوین اخلاق حرفه ای ارائه تضمینات حرفه ای در قبال اشخاص ثالث می باشد . در حقیقت ، اخلاق حرفه ای مدّون ، منشور بین افراد صنفی و مردم جامعه می باشد و موجب می گردد که مردم با اعتماد و اطمینان روزافزون درتقابل با افراد صنفی باشند ونتیجه آن اعتلای منزلت شغلی و نقش و جایگاه حرفه ای در جامعه خواهد بود . 14

2- دلایل مخالفین تدوین :

1-2-  گروهی ازمخالفین معتقدند که یک مجموعه مدون توانایی پیش بینی تمامی موارد و مصادیق اخلاق حرفه ای
را ندارد لذا برخی موارد که در مجموعه مدون مورد پیش بینی واقع نشده است بدون ضمانت اجرایی باقی خواهد ماند .

البته به نظرمی رسد طرفداران تدوین نیز باور ندارند که مجموعه ضوابط اخلاق حرفه ای را بتوان تدوین نمود که بتواند تمامی حالات و مصادیق را شامل باشد. اما می توان باور کرد که در کلیه مجموعه های الزام آور و به
طور کلی قوانین ، حین اجرای آنها خلاءها و نواقص ملاحظه می شود و به کمک تفاسیر یا ایجاد موارد جدید در آینده ، تکمیل می شوند. اما آیا نواقص موجود در شروع هرکاری موجبات اغماض و چشم پوشی ازمزایای فراوان آن را فراهم
می آورد ؟ بدیهی است که پاسخ منفی است . 15

اما نکته مهم آنست که اخلاق حرفه ای درجهت پرکردن خلاءها  و نواقص ، واجد اصول و قواعد حمایتی است که از جمله می توان به اصل استقلال ، صداقت ، وفاداری ، شرافتت، شئون حرفه ای واسرار حرفه ای اشاره کرد که نظارت عام برکلیه مصادیق را دارند .

2-2- گروه دیگری ازمخالفین معتقدند که تدوین چنین مجموعه هایی موجبات آسیب به استقلال حرفه ای در سطوح خرد و یا برخی از اجزاء نظام حرفه ای را فراهم می آورد .
این اقدام باشناسایی موارد و عدم شناسایی برخی دیگر ، موجبات اختلاف و انتظارات برای اشخاص ثالث را فراهم
می آورد. مضافاً براینکه مواردی را ایجاد می نماید که برخی نظام های حرفه ای در سطوح خرد علاقه ای به شناسایی آن ندارند . به نظرمی رسد که کُدگرایی در عرصه هنجارها نه تنها آسیب به استقلال نظام حرفه ای  وارد نمی آورد بلکه در حوزه های انضباطی موجبات افزایش اقتدار و مشروعیت تصمیمات مرجع انضباطی را فراهم می کند . تدوین اخلاق حرفه ای به دنبال ایجاد موارد جدید نیست بلکه هدف آن شناسایی موارد موجود است و بدیهی است خطر برخورد های شخصی و اعمال نظرهای فردی را در رسیدگی انضباطی کاهش می دهد و درنهایت با ایفای نقش پیشگیرانه ، صلاحیت خودرا نشان می دهد .
 

ب – آموزش های مستمر حرفه ای :

همان گونه که اشاره شد، عدم رعایت قواعد اخلاق حرفه ای بیشتر ناشی از عدم آگاهی و شناخت افراد
می باشد لذا آموزش به عنوان بهترین ابزار آگاهی و شناخت  در  این زمینه به شمار می رود .
دربرخی مشاغل چون پزشکی به جهت اهمیت بحث اخلاق زیستی در دانشگاه ها درس اخلاق پزشکی تدریس
می شود . در دانشکده های حقوق آمریکا نیز درس مسئولیت حرفه ای به عنوان یکی از دروس الزامی به دانشجویان تدریس می شود . ضروری است در دیگر مشاغل نیز درمراحل دانشگاهی بحث اخلاق حرفه ای مورد تدریس قرار گیرد تا موجبات شناخت اخلاق حرفه ای توسط دانشجویان را فراهم آورد .
اما واقعیت آنست که اخلاق حرفه ای، خاص دانشجویان یا نوآموزان حرفه ای نیست بلکه کلیه افراد حرفه ای نیازمند آموزش های مربوطه می باشند امری که معمولاً در حرفه های مختلف به صورت « آموزش های مستمر » ملاحظه می شود ولازم است در این دور ه های آموزشی مسایل اخلاق حرفه ای به مخاطبین آموزش داده شود تا
خلاء های مربوط به نواقص آموزشی سابق به حداقل برسد .

 سخن پایانی:

نقطه آغازین شکل گیری اخلاق حرفه ای ازدل جامعه است و به مدد تبادل مستمر در عناصر مربوطه در طول    زمان و مکان تحقق می یابد .
قبل از تصور یک فرد صنفی مهم است که به شخص توجه گردد و از طریق ارزش های متعالی با تاکید بر یک تعهد پویا در جهت وصول به بهترین اوصاف بود . به نظرمی رسد اخلاق حرفه ای فارغ از تعاریف خود در عرصه روابط حرفه ای در صدد ارائه بهترین اوصاف حرفه ای در جهت مراعات نفع عمومی است و به این امر قبل از توصیف وظایف و تکالیف می پردازد . سیرشتابان حرکت به سمت تدوین اخلاق حرفه ای مدت مدیدی است که در کشورهای گوناگون آغاز شده است و در کشورهای اروپایی و آمریکا اکثر سازمان ها و گروه های حرفه ای ، اخلاق حرفه ای خاص خود را تهیه و تدوین نموده اند به گونه ای که درحال حاضر موج جهانی در جهت یکسان سازی و ایجاد وحدت در تعامل با گروه های حرفه ای همسان برای امکان مبادله و مراوده آغاز شده است .
ظاهراً درکشور ما نیز زمزمه های شکل گیری اخلاق حرفه ای به گوش می رسد . باورکنیم که با واگذاری اختیارات تخصصی و حرفه ای به صاحبان حرف می توان بسیاری از معضلات و مشکلات جامعه را حل نمود .
                                   

منابع :

1- Martin R..deontologie de L'avocat – 7e edition.
Litec . Paris . 2002. P:7.
2- Danovi R.Essais sur la deontologie . 1e edition .nemesis.Bruxelles.2002 p:x
3- دارول استیون . نگاهی به فلسفه اخلاق درسده بیستم ( ترجمه مصطفی ملکیان ) ، چاپ اوّل
انتشارات سهروردی ، 1381 ، صفحه 12 .
4- Damien A.La profession D'avocat . 1e edition .
Litec . Paris . 1991. P:x.
5- طباطبائی موتمنی منوچهر ، حقوق اداری ، چاپ هشتم ، انتشارات سمت ، 1381 ، صفحه 138 .
6- Danovi R. Essais Sur la deontologie . P : 132.
7- Ibid , p : 28 .
8- Ibid , p : 16 .
9- Ibid , P : 41 .
10- Ibid , P : 16 .
11- Ibid , P : 41 .
12- Stefani G, Levasseur G, Bouloc B . Droit penal general . 15e edition . dalloz . Paris 1996. P: 118 .
13- Danovi R . Essais Sur  La deontologie . P: 16
14- Ibid . P : 40 .
15- Ibid . P : 17 .