نهاد وكالت در دوره امام هادي(ع)

محمد نخي-مدرس دانشگاه و پ‍‍ژوهشگر

مقدمه
     تاريخ شيعه از پيدايش تا امروز شاهد فراز و نشيب و تحولات گسترده بوده: گاهي در اوج مكنت و قدرت و آزادي بيان و عمل و زمانه اي در نهايت خفقان و كنترل سياسي و امنيتي. در هر دو دوره شاهد رخدادهاي علمي، فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي در تاريخ شيعه هستيم كه در روند كلي شكل گيري و گسترش اين مذهب اثرگذار بوده است.
    دوره تاريخي مورد مطالعه و پژوهش،زمانه زندگاني حضرت علي بن محمد،امام هادي(ع) است كه مقارن است با دوره حاكميت عباسيان و آنهم دوران پرخفقان و سخت گيرانه متوكل و بعد از آن.از زمان خلافت متوكل،مذهب سني از نوع اشعري مذهب رسمي دولت عباسيان گرديد و پيروان مذاهب ديگر چون شيعه و معتزله مورد تعقيب و آزار قرار گرفتند.آنها بي هيچ دليل و مدركي ائمه شيعه را بازداشت و زنداني مي كردند و به اندك بهانه اي شيعيان را به جرم غالي گري و رافضي گري آزار داده و مي كشتند.متوكل نسبت به خاندان علوي بسيار سختگير بود و براساس تهمتهاي ناروا،آنان را در بند مي كرد و با خشم و كينه دست خود را به خون آنها مي آلود.(اصفهاني، 1385هـ، ص597 و مسعودي، 1991م، ج4، ص103و طبري، بي تا، ج5، ص312 و ولوي، 1380، ص255)
    اينگونه رفتارهاي سخت گيرانه و متعصبانه نه تنها با توده شيعه بلكه با بزرگان آن و حتي رهبري جامع و اصلي شيعه يعني امام علي بن محمد ،حضرت هادي(ع) نيز در حد بالا ديده مي شود.به گونه اي كه در سال 233ه امام هادي به دستور متوكل از مدينه به سامرا منتقل شده و تحت مراقبت و كنترل شديد قرار مي گيرند و همه فعاليتهاي ايشان محدود مي¬شود. (نوبختي، 1381ش، ص81 و مدرسي طباطبايي،1386ش، ص50 و خضري، 1378ش، ص103) در ادامه همين سياست بود كه در سال236هـ مرقد حضرت حسين¬بن¬علي(ع) تخريب شده و زائران آن حضرت به زندانهاي طولاني و يا مرگ محكوم مي شدند. (ابن اثير، 1385هـ، ج7، ص55 و طبري، بي تا، ج5، ص312)

نهاد وكالت:تدبير امامت شيعه
    نهاد وكالت از عصر امام صادق(ع) مطرح و سازماندهي شد و در عصر امامان بعدي بر دامنه فعاليت آن افزوده شد و در شرايط سياسي و اجتماعي و فرهنگي گوناگون،تغييرات و تحولاتي را تجربه كرد.
    سازمان وكالت به معناي مجموعه اي از فعاليتهاي هماهنگ تحت رهبري ،نظارت و هدايت امامت شيعه بود كه از دوره امام صادق به بعد مطرح شد تا بر لزوم ارتباط مداوم ميان ائمه شيعه و پيروان آنها تاكيد كرده باشد.زيرا در هر نظام ديني ،سياسي و اجتماعي و فرهنگي ارتباط بين رهبري و اعضاي آن اجتناب ناپذير است.نبابراين بايد كساني از سوي امامان شيعه تعيين مي شدند تا به عنوان وكلاي آنان نقش ارتباطي ميان امام معصوم به عنوان رهبر جامعه و شيعيان را بر عهده مي گرفتند.
     لزوم چنين تشكيلاتي در دو زمان بيشتر رخ مي نماياند: اول گستردگي جهان اسلام و پراكندگي شيعيان در نقاط گوناگوني همچون عراق،حجاز،ايران،يمن،مصر و...و فراواني آماري تشيع كه امكان رابطه دوسويه امام و پيروان ميسر نبود. دوم جو خفقاني و تدابير و فشارهاي شديد عليه امامان شيعه و عدم امكان ارتباط آزاد و مستقيم آنان با شيعيان.
     بنابراين پايگاه وكالت،مهمترين نقطه اي بود كه موقعيت  سياسي –اجتماعي و فرهنگي شيعه اماميه را تثبيت مي كرد و اين ابزار جديد و ابتكاري شيعه و امامت آن در شرايط بحراني و اختناقي دوره عباسيان براي استمرار ارتباط شيعه با امام بود.
    با نگاهي به منابع تاريخي و رجالي مي توان نام وكلاي ائمه اطهار را در دوره هاي مختلف تاريخ شيعه ديد: افرادي همانند معلي بن خنيس و عبد الرحمان بن حجاج در عهد امام صادق، علي بن يقطين و اسماعيل بن سلام در زمان امام كاظم، عزيز بن مهتدي و صفوان بن يحيي در دوره امام رضا،ابوعلي بن راشد،علي بن مهزيار،ابراهيم بن محمد همداني،علي بن جعفر هماني،ايوب بن نوح بن دراج نخعي،محمد بن فرج،عثمان بن سعيد،محمد بن عثمان و حسين بن روح نوبختي و ...كه وكلاي امامان نهم تا دوازدهم بودند.(كشي، 1348ش، ص510-514 و حرعاملي،1376، ج6، ص348 و مدرسي طباطبايي، 1386، ص45-48 و كليني، 1377، ج1، ص324 و ج2، ص577)
    كاركردهاي نهاد وسازمان دقيق وكالت در دوره هاي مختلف تاريخي تشيع ،نكاتي را به دست مي دهد كه نبايد از آنها غافل شد و در ادامه به بررسي اجمالي آنها خواهيم پرداخت.
    سامان دهي علمي و فرهنگي،اجتماعي،سياسي و اقتصادي جامعه شيعه،صيانت از عقايد مذهبي و زدودن شبهات و پاسخ گويي به سوالات ديني،جلوگيري از تفرقه شيعيان و راهنمايي آنان در مواجهه با مخالفان،كلياتي از كاركردهاي نهاد وكالت است.
    ايجاد بستري براي استمرار پيوند ميان امام و امت در نقاز مختلف جهان اسلام كه مي توانست پيام و سخن امام را همانند ابزار ارتباطي به صورت سيستماتيك و از يك كانال معتبر به شيعيان برساند آنهم به گونه اي كه به جهت سياسي و امنيتي براي امام و پيروان اهل بيت مشكلي به همراه نداشته باشد.شبكه وكالت از نظر علمي (فقهي و كلامي) به رفع شبهات عقيدتي  و فكري جامعه شيعه دست مي زد.اين شبكه در كنار سازوكار علمي و فرهنگي،يك نهاد اقتصادي نيز بود تا وجوهات شرعي را از شيعه بستاند و در مسير حقيقي آن قرار دهد وحتي در مسئله قبض و دفع اموال و وجوهات نيز اهداف والايي مد نظر بود واز مهمترين وظايف اين نهاد بشمار ميرود.

نهاد وكالت در زمان امامت حضرت هادي
    سازمان وكالت و نيابت از طرف امام معصوم همانگونه كه گفته شد در دوره هاي ائمه پيشين وجود داشت اما در دوره امام هادي (ع) اين سازمان وسيع علمي و فكري و سياسي به عنوان نهادي رسمي و نوين از نمود خاص و برجستگي وي‍ژه برخوردار شد و آثار مهمي را كه در سايه اين نهاد رسمي در راستاي حفظ اساس دين اسلام در پي داشت،آن را بسان سازوكاري راهبردي راي آينده تشكل شيعه نمايان كرد.
    در حقيقت نهاد وكالت كه نوآوري و خلاقيت امام معصوم در شرايط بحراني سياسي و اجتماعي آن عصر بود و جهت ارتباط شيعه با امامت طراحي شده بود،در دوران امامت حضرت امام علي النقي (ع) نمود بارزي يافته بود.
در سالهاي آخر امامت حضرت هادي ،مسئله دريافت خمس به شكل منظم و مرتب و با تشكيلات دقيق و متين توسط وكلاي امام در نواحي مختلف و كشورهاي اسلامي انجام مي شد.(حرعاملي،1376،ج6،ص348و مدرسي طباطبايي،1386،ص45)
نهاد وكالت در روزگار امام هادي به مرحله كمال خود رسيد.امام هادي شخصا بر كار نظارت داشتند و مرتب دستور العملهايي به جامعه شيعه در نقاط مختلف مي فرستادند كه وجوهات شرعي و حقوق مالي مربوط به امام رت به نمايندگاني كه در متن دستورالعمل نام برده مي شدند،پرداخت كنند.(مدرسي طباطبايي،1386،ص47و48)
هر گروه از اين وكلا زير نظر و در ارتباط با يك سروكيل ارشد كه مسئول يك بخش بزرگ بود،كار مي كردند.درآمد دفتر امام با افزوده شدن خمس كه وكلا به طور منظم و سالانه به عنوان حق مقام امامت شيعه از پيروان مطالبه و دريافت مي كردند، به طور  وسيعي گسترش يافته بود.از جمله اقدامات مهمي كه از دوره امام هادي و اقدامات ايشان در تاسيس سازمان وكالت دريافت مي شود،پراكنده نمودن و انتخاب و گسيل نمايندگان و وكلا به مراكز مختلف است.آنهم نمايندگي به صورت سازمان يافته و با سازوكاردقيق كه در دوره امام حسن عسكري نيز همين رويه ادامه يافت. وكلا در عراق عجم، خراسان، بغداد، كوفه، سامرا، اهواز و همدان، قم و... بودند كه ابوعلي بن راشد، علي بن مهزيار اهوازي، ابراهيم بن محمد همداني، عبدالله بن جندب، علي بن حسين بن عبد ربه، علي بن جعفر هماني، احمد بن اسحاق اشعري، ايوب بن نوح بن دراج نخعي، عثمان بن سعيد عمري و... بخشي از اين شخصيتها و افراد مورد وثوق و معتمد بودند.(كشي،1348،ص510و مدرسي طباطبايي،1386،ص48)
    از اين روست كه با وجود حبس و حصر امام هادي(ع)،دقت عمل و فرصت شناسي و انجام وظيفه وكلاي امام، عاملي شد تا جامعه اسلامي شيعي از دسترسي به هدايت و رهبري خاندان اهل بيت محروم نماند.دقت در كاركرد و استحكام سازمان وكالت در زمان امام هادي، مجموعه نيازهاي فكري، اعتقادي، اقتصادي و سياسي و اجتماعي شيعه را توليت و كفايت مي¬نمود و حتي فضاي اختناقي حاكميت عباسيان بويژه دوره متوكل به بعد، نتوانست مانعي براي استمرار ارتباط شيعه با امام خود شود.
البته واضح است كه برخي از وكلاي امام هادي نيز از گزند آزار و شگنجه حاكميت در امان نماندند و تعدادي از آنها در بغداد و مدائن و كوفه زير شكنجه به شهادت رسيدند و عده اي نيز همانند علي بن جعفر زنداني شدند.(كشي،1348،صص603و607)  اينگونه اقدامات سياستمداران عباسي لطمات جدي بر نهاد وكالت وارد آورد كه البته باز هم با درايت امام هادي ،كارگزاران جديدي منصوب شدند و اين سازمان همچنان به فعاليتهاي خود ادامه مي داد.

نتيجه گيري
    در دوره امامت حضرت علی بن محمد،امام هادی(ع)، شیعه بشدت  تحت کنترل و فشار بود.بنابراین رابطه امام و شيعيان نیز با مراقبت و کنترل بیش از پیش روبرو بود.
    نهاد وکالت که در دوران ائمه پیشین راه اندازی شده بود،کانال عمده ارتباطی شیعه با امام هادي شد و این نهاد مهم در دوران ایشان به مرحله کمال سازماني رسید.
    شبکه وکالت در زمان امام هادی رنگ فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی به خود گرفت.دریافت وجوهات شرعی بویژه خمس به صورت منظم و با تشکیلات دقیق و متین توسط وکلای امام در نواحی مختلف صورت می گرفت.
    در دوره امام هادی(ع) این سازمان وسیع علمی، فکری و سیاسی به عنوان نهادی رسمی،نوین،راهبردی و الگوساز برای آن روزگارو آینده شیعه تلقی می شد.
    در حقیقت نهاد وکالت،ابتکار امام هادي در شرایط بحرانی و با هدف پیوستگی ارتباط خط امامت با شيعيان بود تا نیازهای فکری (اعتقادی) و سیاسی و اقتصادی جامعه اسلامی- شیعی را تولیت و کفایت نماید.

فهرست منابع و مآخذ

اصفهاني،ابوالفرج،(1385هـ)،مقاتل الطالبيين،احمد صقر، قاهره، بي جا
مسعودي، علي بن حسين، (1991م) مروج الذهب و معادن الجوهر، بيروت، موسسه الاعلمي، ج4
طبري، محمد بن جرير، (بي تا)، تاريخ طبري، بيروت، دارالكتب العلميه، ج5
نوبختي، حسن بن موسي، (1381ش)، فرق الشيعه، محمد جواد مشكور، تهران،علمي و فرهنگي
ابن اثير، عزالدين، (1385هـ)الكامل في التاريخ، بيروت، دارصادر، ج7
كشي، محمد بن عمر، (1348ش)، رجال، حسن مصطفوي، مشهد، بي جا
حرعاملي،محمد بن حسن،(1376)، وسائل الشيعه،محمد رازي،تهران،بي جا،ج6
كليني، محمد بن يعقوب، (1377)، الكافي، علي اكبر غفاري، تهران، اسلامي، ج1و2
مدرسي طباطبايي، سيد حسين، (1386ش)، مكتب در فرايند تكامل، تهران، كوير، چاپ سوم.
ولوي، عليمحمد، (1380)ديانت و سياست در قرون نخستين اسلامي، تهران، دانشگاه الزهراء
خضري، سيد احمد رضا، (1378ش)، تاريخ خلافت عباسي،تهران، سمت

با تشکر فراوان از دوست خوبم جناب آقای محمد نخی - سپهر عدالت