لیلا احمدی
دکتر محمدعلی موحدوکیل دادگستری، نویسنده‌ی کتاب باغ سبز، در سال 1302 در شهر تبریز متولد شد. وی در زمینه ی حقوق خصوصی موفق به کسب مدرک دکترا از دانشگاه تهران گردید. سپس به انگلستان رفت و مطالعات خود در زمینه ی حقوق خصوصی را زیر نظر پروفسور جنینگز در کمبریج و پروفسور شوارتزبرگ در لندن ادامه داد.
موحد ، محمدعلی .1387 ، باغ سبز ، تهران : انتشارات کارنامه ، 420 صفحه
دکتر محمدعلی موحد، نویسنده‌ی کتاب باغ سبز، در سال 1302 در شهر تبریز متولد شد. وی در زمینه ی حقوق خصوصی موفق به کسب مدرک دکترا از دانشگاه تهران گردید. سپس به انگلستان رفت و مطالعات خود در زمینه ی حقوق خصوصی را زیر نظر پروفسور جنینگز در کمبریج و پروفسور شوارتزبرگ در لندن ادامه داد. وی با ایران‌شناسانی همچون آربری، مینورسکی و لاکهارت هم نشین بوده است. دکتر موحد بر روی نسخه های خطی موجود در موزه ی بریتانیا نیز به مطالعه پرداخته است. یکی از زمینه هایی که موحد در آن صاحب نام بوده و دستی چیره دارد تحقیق در احوال مولانا و به طور کلی مولانا پژوهی است. آثار بسیاری از وی در این زمینه به جا مانده که کتاب باغ سبز یکی از معروف ترین آنهاست. این کتاب در سال 1387 توسط انتشارات کارنامه در 420 صفحه به چاپ رسید و در اردیبهشت همان سال همزمان با افتتاح بنیاد شمس در خوی رونمایی شد. کتاب باغ سبز حاوی مقالات و مجموعه سخنرانی هایی است که دکتر موحد در زمینه ی مولانا پژوهی در ایران و خارج از ایران ایراد کرده اند. بخشی از آن نیز حاوی مقدمه‌ی ویلیام چیتیک (William Chittick) بر ترجمه ی خود از مقالات شمس می باشد. نثر کتاب همانطور که از یک متن سخنرانی انتظار می رود ساده و قابل فهم است و ترجمه‌ی مقدمه ی ویلیام چیتیک نیز که توسط منوچهر انور صورت گرفته ترجمه‌ای گویا و روان است، هرچند به اندازه ای که درخور سخن چیتیک می باشد از لحن ادبی برخوردار نیست. حال به معرفی کتاب باغ سبز می پردازیم.
گفتار یکم تا چهارم کتاب با نام صیادی که به شکار سیمرغ رفت مجموعه سخنرانی هایی است که توسط دکتر موحد در شروع سال 2001 میلادی در خانه ی کتاب و شهر کتاب مرکزی ایراد شد. در گفتار اول دکتر موحد از شیفتگی مولانا و شمس می گوید و با خاطرنشان کردن ابیاتی چند از رابطه ی موسی و خضر بیان می دارد که مولانا چگونه خود را موسی و شمس را خضر، راهنمای روحانی اش می‌دانسته است. گفتار دوم به منابعی از قبیل ولدنامه، رساله ی سپهسالار و ... اشاره دارد که اطلاع از سرگذشت مولانا و شمس را میسّر می سازند. دکتر موحد در گفتار سوم با آوردن شواهدی از مقالات شمس، سابقه ی احتمالی آشنایی شمس و مولانا را مدت ها پیش از آشنایی رسمیشان می داند. در ادامه به ملاقات آن دو و اشتیاق دو جانبه ی شمس و مولانا به مصاحبت هم می پردازد. گفتار چهارم در مورد عزیمت اول و دوم شمس از قونیه می باشد و دکتر موحد در آن با ذکر مخالفت هایی که یاران مولانا با شمس داشتند، دلیل این عزیمت ها را از نظر خود ذکر می کند.
گفتار پنجم با نام غروب شمس همانطور که از نام آن پیداست به روایات متعددی می پردازد که در مورد غیب شدن ناگهانی شمس نقل شده است. از دیدگاه دکتر موحد روایاتی که مناقب نویس معروف، افلاکی، از قتل شمس آورده به هیچ عنوان قابل استناد نیست. به طور کلی این سخنرانی دکتر موحد در رفع شبهاتی که از مرگ همسر شمس و در پی آن غیبت او حاصل شده، از روزنه ی کتب معتبر و نیز نوشته های خود شمس می نگرد.
دکتر موحد در گفتار دیگری با محوریت جایگاه مقالات شمس در ادب و عرفان ایران کتاب مقالات شمس نوشته‌ی شمس تبریزی را معرفی کرده و ارزش لغتی و بلاغی آن را در صفحه ی 155 کتاب اینگونه خاطرنشان می کند: "زبان مقالات شمس زبان محاوره است و در اوج بلاغت که سیالیت و جوششی خاص دارد، یک زیبایی و جنمی دارد که خواه و ناخواه مخاطب را اسیر خود می گرداند." در ادامه ی این گفتار دکتر موحد تعدادی از داستان های مقالات شمس را روایت کرده و نیز به اختصار از اقسام قصه پردازی های شاعران و اهل ادب در نوشته ها گفته و مضامین آنها را شرح می دهد.
گفتار هشتم این کتاب، سخنرانی دکتر موحد در زمینه ی نیازهای وجودی انسان معاصر و انعکاس آن در کلام مولاناست. موحد در این گفتار تلاش می نماید به پاسخ این پرسش برسد که چرا اشعار مولانا تا بدین پایه در قرن حاضر محبوب جهانیان گشته است. وی سه مفهوم اساسی حقوق بشر که عبارتند از تاکید بر کرامت انسانی، تکثر در برداشت ها و آیین‌ها و عدم تعصب در برخورد با عقاید مخالف را تجلی مفاهیمی می داند که انسان امروزی در پی یافتن آن است و به عقیده‌ی او این مفاهیم کاملاً منطبق با چیزی است که مولانا در تمام اشعار خود سعی در انتقال آن به مخاطب داشته است.
روش سلوک در آیین بودایی ها، صوفیان، خرقه نشینان و ... پناه بردن به دنیای درون از طریق عزلت نشینی، گوشه گیری و ریاضت بود اما عرفان مولانا از رنگ دیگریست. دکتر موحد در این سخنرانی که تحت عنوان شاخصه های مهم عرفان شمس و مولانا صورت گرفت مفاهیم اصلی عرفان مولانا را به چهار جزء منقسم کرد: "شاخصه‌ی اول گرامی‌داشت زندگی، شاخصه‌ی دوم تلقی مهربانانه از مرگ، شاخصه‌ی سوم تکیه بر ارزش آدمی و توجه به امکانات بی‌پایان تعالی انسان ها و شاخصه ی چهارم صلای شادمانی و بهجت و سرور." (موحد، 1387: 203). در ادامه دکتر موحد این اجزاء را وجه تمایز آیین مولانا با دیگر آیین های عرفانی قرار داد.
موحد در سخنرانی دیگر خود با نام خدا و معنی به بررسی وتحلیل عبارت المعنی هو الله که مولانا در اشعار خود از آن یاد کرده می پردازد. دکتر موحد در این سخنرانی تلاش می نماید چگونگی نگاه مولانا و شمس به ظواهر دین و صورت آن را بررسی کند و بی ارزشی صورت در برابر معنی را به تصویر کشد. آوردن مثالی از مقامات شمس موضع آنها در این باره را روشن می کند: "آخر سنگ پرست را بد می گویی که روی سنگی یا دیواری نقشین کرده است؛ تو هم روی به دیواری می کنی...آخر کعبه در میان عالم است. چو اهل حلقه ی عالم جمله رو به او کنند، چون این کعبه را از میان برداری سجده ی ایشان به سوی دل همدیگر باشد..." (موحد،1373: 100).
دکتر عبدالکریم سروش نظارت و تصحیح نسخه ی قونیه ی مثنوی را بر عهده گرفته و به انجام رسانده بود. وی ادعای نویسنده ی این نسخه مبنی بر اینکه آن را از روی نسخه ی تصحیح شده‌ی خود مولانا کتابت کرده به زیر سوال می‌برد و اعتقاد دارد مولانا به تصحیح آثار خود مبادرت نورزیده است. دکتر موحد در یادداشتی که در صفحات 255 تا 268 کتاب حاضر آمده این عقیده ی سروش را نقد کرده و ادعای خود را با شواهد و دلایلی قرین می سازد. در ادامه دکتر موحد چند مورد از خطاهای احتمالی این نسخه و پذیرش آن توسط دکتر سروش را نقد می کند.
در مقاله ای که با نام شمس تبریز و خیام نگاشته شده، سعی موحد بر آن بوده که نشان دهد از خیام در نوشته های چه کسانی و از چه تاریخی به عنوان شاعر یاد شده است. در این مقاله دکتر موحد به نکته ی جالبی اشاره می کند: "حکیم عمر خیام مورد احترام معاصرینش بوده، در دربار پادشاهان زمان عزت و منزلتی تمام داشته و نویسندگان بزرگ آن عهد از او تجلیل کرده اند، لیکن چهره ی او به مرور زمان وجاهتی را که در انظار داشت از دست داده است...این وضع خیام شاید در میان مشاهیر بزرگان ما منحصر به فرد باشد." (موحد،283:1387)
همانطور که همه می دانیم تبریز، خاستگاه شمس تبریزی، جایگاه بسیار ویژه ای در اشعار وی دارد. دکتر موحد در سخنرانی خود با عنوان تبریز در آیینه ی کلام مولانا به معرفی شخصیت هایی از تبریز می پردازد که افتخار درک حضور مولانا را داشتند. وی در ادامه با ذکر ابیات بسیاری از مولانا، جایگاه این شهر را در کلام و اندیشه ی او بررسی می کند.
مقاله ی بعدی در مورد رابطه ی شمس و شیخ حسن بلغاری است. حسن بلغاری شیخی بوده است که در تبریز روزگار می گذرانده. یکی از مریدان شیخ، حسین کربلائی تبریزی، در شرح حالی که بر وی نگاشته از ملاقات شخصی شمس‌الدین رازی نام با شیخ صحبت می کند. بهتر است مطلب را از زبان او بشنویم: "...پس شیخ شمس‌الدین...مرا خرقه پوشاند و گفت مرا دو فرزند بیش نیست؛ یکی شما و دیگری در روم است..." (حافظ حسین کربلائی،1344: 144و145). دکتر موحد با توضیح و تشریح این مسائل و با آوردن شواهد و دلایل دیگر سعی بر آن دارد که تصریح نماید شمس رازی در واقع همان شمس تبریزی بوده است.
موحد در مقاله ای با عنوان آیا شیخ اشراق قربانی بلندپروازی های سیاسی خود شد؟ ابن عربی، شمس تبریزی و شهاب سهرودی معروف به شیخ اشراق را سه عارف نامدار قرن شش و هفت هجری می داند که تاثیری عمیق بر آن روزگار داشتند. شهاب سهروردی دعوی های بسیار برخلاف عقاید دینی رایج داشت و سرانجام به قتل رسید.دکتر موحد قتل او را آنطور که اکثریت عقیده دارند ناشی از مخالفات دینی با او نمی داند بلکه اعتقاد دارد سهرودی به خاطر سیاست بود که به قتل رسید. وی در این مقاله به تشریح دلایل ادعای خود می پردازد.
در گفتار شانزدهم کتاب، دکتر موحد از نامه ای یاد می کند که در مقالات شمس آمده اما نویسنده و مخاطب آن ناشناس اند. در این نامه نویسنده از درویشی می گوید که مدتی در مصاحبت با او بوده اما به دلیل سعایت طرفداران نویسنده، قصد ترک قونیه را دارد. نویسنده از مخاطب خود می خواهد در دلجویی از آن درویش یاری اش رساند. دکتر موحد ارتباطی معنایی بین قطعه ای از مقالات و این نامه یافته است و بر آن است که مولانا نویسنده ی این نامه، قاضی عزالدین مخاطب آن و منظور از آن درویش شمس بوده است.
دکتر موحد در سخنرانی سال 1386 خود در دانشگاه هیدن هلند به موضوع مولانا در فن مناظره پرداخت. به گفته‌ی وی مناظرات موجود در ادبیات فارسی به سه گروه تغزلی، مفاخراتی و حکمی تقسیم می شوند. موحد در ادامه نمونه هایی بر هریک از این سه نوع مناظره ذکر می کند و عقیده دارد: "مولانا پهلوان مناظره های حکمی بلکه یکه پهلوان این میدان است که هیچ شاعر دیگری زهره ندارد که به هماوردی با او سر برآورد." (موحد،1387 :342)
ویلیام چیتیک(William Chittick) یکی از مطرح ترین اسلام شناسان و مولانا پژوهان حال حاضر دنیا محسوب می‌شود. وی در سال 1974 دکترای ادبیات فارسی خود را از دانشگاه تهران دریافت نمود و تالیفات متعددی از وی در زمینه‌ی عرفان اسلامی در دست است. ترجمه ی انگلیسی ویلیام چیتیک از مقالات شمس (تحت عنوان Me and Rumi ( در سال 2004 توسط انتشارات فونز ویتا (Fons Vitae) به چاپ رسید. دکتر موحد به همین مناسبت یادداشتی بر این ترجمه نوشته و با خاطرنشان کردن ارزش ادبی و تاریخی این مقالات، ترجمه ی آن را کاری بزرگ و ارزشمند دانسته است.سپس به نقد اشکالات ترجمه که ناشی از خوانش اشتباه مترجم است و گاه به گاه در متن دیده می شود روی آورده است.
دیباچه ای بر ترجمه ی چیتیک که توسط خانم آنماری شیمل (آوریل ۱۹۲۲ - ۲۶ ژانویه ۲۰۰۳) ، اسلام‌پژوه و مولانا‌شناس مشهور آلمانی، نگاشته شده و نیز مقدمه ی ویلیام چیتیک بر ترجمه ی خود در ادامه ی کتاب باغ سبز آورده شده‌اند. چیتیک در مقدمه ی خود ابتدا روایت مختصری از زندگی مولانا را ذکر می کند و سپس به ابهامات مربوط به زندگی وی می پردازد. چیتیک در صحبت از روند ترجمه ی کتاب، از محاوره ای بودن گفتار مقالات شمس می گوید و در نتیجه متذکر می‌شود که: "دور بودن کار از سبک دیگر ترجمه هایم-خاصه در موارد به کار گرفتن اصطلاحات گفتاری-به دلیل کیفیت شفاهی متن اصلی است، نه اینکه فلسفه ام درکار ترجمه تغییر کرده باشد." (موحد،1387: 395). چیتیک مقدمه ی خود را با چگونگی آشنایی اش با مقالات شمس به پایان می برد.
لازم به ذکر است زندگی‌نامه‌ی دکترموحد برگرفته از سایت(محمدعلی-موحدwiki//(<A href="http://fa.wikipedia.org">http://fa.wikipedia.org</A> و موسسه ی فرهنگی سروش مولانا ((<A href="http://molana.ir/sn/molanaResearchers/pt/full/relatedItem/115</A">http://molana.ir/sn/molanaResearchers/pt/full/relatedItem/115</A</A>> می باشد.
وبسایت انسان شناسی و فرهنگ